Η ζωντανή γλώσσα των αρχαίων

Της Ελλης Γιωτοπουλου – Σισιλιανου*

Η πρόσφατη συζήτηση του νομοσχεδίου για τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση στη Βουλή απέδειξε, για πολλοστή φορά, ότι βασικά θέματα δεν είχαν αντιμετωπιστεί με βασανιστικό προβληματισμό, ώστε να μπορούν να αντικρουστούν οι τυχόν αβάσιμες αντιδράσεις με στέρεη και αναντίρρητη επιχειρηματολογία. Ετσι, έδωσε την ευκαιρία να υποστηριχτούν είτε απαράδεκτες είτε αυτοσχέδιες προτάσεις, ενδεικτικές της προχειρότητας αλλά κυρίως της έλλειψης στοιχειώδους ευαισθησίας στην αποτίμηση καίριων εκπαιδευτικών θεμάτων. Μία περίπτωση που όξυνε τα πνεύματα ήταν ο τρόπος διδασκαλίας των Αρχαίων Ελληνικών.

Κατ’ αρχάς θα πρέπει να τονιστεί ότι το μάθημα δεν είναι γλωσσικό· είναι η διδασκαλία της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, δηλαδή του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, αλλά μέσω της γλώσσας, η οποία έφθασε σε τόσο υψηλό επίπεδο, γιατί δουλευόταν από τους ίδιους τους δημιουργούς με αδιάκοπο αγώνα για να ανταποκριθεί με πληρότητα στο εννοιολογικό περιεχόμενο των έργων που διατύπωναν βαθύτατες φιλοσοφικές έννοιες, υψηλότατου επιπέδου λογοτεχνικές δημιουργίες, τολμηρότατες, για την εποχή, επιστημονικές απόψεις. Ετσι, η γλώσσα συνδέθηκε τόσο άρρηκτα με τα κείμενα, ώστε τα τελευταία να αξιολογούνται πάντα όχι μόνο για την ποιότητα του περιεχομένου τους, αλλά και για την ανυπέρβλητη γλωσσική τους διατύπωση.

Οι προτάσεις

Οι απόψεις που υποστήριξε βουλευτής της ΔΗΜΑΡ πρώτα, το μάθημα να είναι προαιρετικό για τους μαθητές που δεν ακολουθούν την ανθρωπιστική κατεύθυνση και ύστερα, να διδάσκεται σε όλες τις κατευθύνσεις από μετάφραση, είναι απολύτως απαράδεκτες. Αποφασίζεται η προαιρετική παρακολούθηση μαθημάτων όταν πρόκειται για γνωστικά αντικείμενα που δεν έχουν πρωταρχική σημασία. Η Αρχαία Ελληνική Γραμματεία έχει μια ειδική σημασία για ορισμένη κατηγορία μαθητών και όχι για το σύνολο ως βασική μορφωτική αξία, τη σπουδαιότερη που μπορεί να προσφερθεί στο σχολείο. Ως προς το δεύτερο σημείο: η διδασκαλία της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας να γίνεται σε όλες τις κατευθύνσεις από μετάφραση, αυτό σημαίνει ο μαθητής να μην έχει ποτέ την ευκαιρία να αντιληφθεί πλήρως την αισθητική αξία του κειμένου, που, όπως αναφέρθηκε ήδη, οφείλεται σε μεγάλο βαθμό και στο υψηλό επίπεδο της γλώσσας. Είναι δυνατόν να μη γίνεται αντιληπτό τι σημαίνει η απογύμνωση των κειμένων αυτών από ένα βασικό αισθητικό στοιχείο που είναι η γλώσσα τους, η οποία και χαρακτηρίστηκε κάποια στιγμή νεκρή – συνηθισμένος άλλωστε χαρακτηρισμός. Αλλά η γλώσσα αυτή, χάρη στον αστείρευτο πλούτο της, βρίσκεται καθημερινά στο στόμα των Ευρωπαίων επιστημόνων. Ζωντανή, εύπλαστη προσφέρει την επιστημονική ορολογία πλήθους θετικών επιστημών. Μοναδικό φαινόμενο γλώσσας ηλικίας πολλών εκατονταετιών, που αποδείχτηκε η καταλληλότερη για να ανταποκριθεί στη γλωσσική διατύπωση των όρων των πιο σύγχρονων επιτευγμάτων των πρωτοποριακών επιστημών.

Ωστόσο, είναι αλήθεια ότι ο τρόπος διδασκαλίας του μαθήματος έως σήμερα δεν δίνει πολλές δυνατότητες βαθύτερης αξιολόγησης των κειμένων. Εκείνο όμως που επιβάλλεται είναι η σοβαρή αντιμετώπιση της αποτελεσματικότερης προσφοράς του μαθήματος και όχι η απαράδεκτη απαξίωσή του.

Θεωρώ ότι την ευστοχότερη λύση είχε δώσει στο πρόβλημα η μεταρρύθμιση των ετών 1964-65, ύστερα από πολλή μελέτη και έντονο προβληματισμό. Με την καθιέρωση τότε της εννεάχρονης υποχρεωτικής εκπαίδευσης και, ως συνέπεια, της εγκατάλειψης του σχολείου από μεγάλο αριθμό παιδιών μετά το τέλος της Γ΄ Γυμνασίου, το πρόβλημα που αντιμετώπισαν οι υπεύθυνοι της μεταρρύθμισης ήταν με ποιον τρόπο οι μαθητές αυτοί θα έπρεπε να αποκτήσουν κάποια ουσιαστική γνώση του περιεχομένου της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, αφού οι τρεις τάξεις του γυμνασίου ήταν ανεπαρκείς για την εκμάθηση της γλώσσας και τη διδασκαλία κάποιων κειμένων, έστω και από τα πιο βατά. Η πείρα είχε δείξει ότι με το σύστημα που ίσχυε έως τότε και τον τρόπο διδασκαλίας από το πρωτότυπο μόνο σπαράγματα από μερικές σελίδες κειμένων γνώριζαν οι μαθητές και μάλιστα, τις περισσότερες φορές όχι ως περιεχόμενο, αφού το αγώνισμα εξαντλείτο στο στάδιο της εξουδετέρωσης των γραμματικών και συντακτικών δυσκολιών.

Δοκιμασμένη λύση

Τελικά θεωρήθηκε ως προσφορότερη λύση η διδασκαλία του μαθήματος στις τρεις γυμνασιακές τάξεις να γίνεται από μετάφραση με ένα πλούσιο πρόγραμμα κειμένων από όλα τα είδη του γραπτού λόγου (ιστορικών, φιλοσοφικών, λογοτεχνικών) και, παράλληλα, να εισαχθεί τρίωρη διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας στη Γ΄ Γυμνασίου με εντελώς ανανεωμένο τρόπο διδασκαλίας του γλωσσικού μαθήματος. Η λύση αυτή είχε τα εξής πλεονεκτήματα: Αφενός, τη μορφωτική αναβάθμιση του αποφοίτου της Γ΄ Γυμνασίου, δηλαδή του μέσου Ελληνα που δεν επρόκειτο να ασχοληθεί με τα γράμματα –άλλωστε η αναβάθμιση αυτή ήταν και ο λόγος της αντικατάστασης της εξάχρονης με την εννεάχρονη υποχρεωτική εκπαίδευση– και αφετέρου, τη δημιουργία ευνοϊκότερων προϋποθέσεων για τη σωστή πρόσληψη του μαθήματος από τους μαθητές του λυκείου. Η εκμάθηση της δομής και του μηχανισμού λειτουργίας της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, χάρη στη σωστή διδασκαλία του γλωσσικού μαθήματος στη Γ΄ Γυμνασίου, τους έδινε τη δυνατότητα να αντιληφθούν τον πλούτο και την εκφραστική δύναμη του ελληνικού λόγου και να προχωρήσουν με πολύ μεγαλύτερη άνεση και ταχύτερο ρυθμό στη μελέτη από το πρωτότυπο των αρχαίων κειμένων –ένα χώρο ήδη αρκετά οικείο από το γυμνάσιο χάρη στη μελέτη σημαντικού αριθμού κειμένων σε μετάφραση– διαπιστώνοντας επιτέλους τη βαθύτερη εννοιολογική και αισθητική τους αξία.

Η αντιμετώπιση αυτή του μαθήματος, που πιστεύω πως ήταν η καλύτερη δυνατή για το γυμνάσιο και εκείνη που υποσχόταν τα ικανοποιητικότερα αποτελέσματα για το λύκειο, εφαρμόστηκε με ιδιαίτερη επιτυχία στην Α΄ Γυμνασίου τον πρώτο χρόνο της μεταρρύθμισης. Η αποστασία που επακολούθησε, ανέστειλε τα πάντα και η χούντα κατέστρεψε ό,τι είχε προλάβει να πραγματοποιήσει η μεταρρύθμιση, παλεύοντας με συνεχείς και οξύτατες αντιδράσεις.

Σήμερα, ξανασυζητείται το θέμα του μαθήματος των Αρχαίων Ελληνικών και μάλιστα με ανεπίτρεπτη ανευθυνότητα. Φοβάμαι ότι, δυστυχώς, η συζήτηση θα επανέλθει πολλές φορές στο μέλλον.

Επιβάλλεται, επιτέλους, να γίνει αντιληπτή η ιδιαίτερη βαρύτητα του μαθήματος αυτού για τη γενικότερη παιδεία του λαού μας. Και ας μην ξεχνάμε κάτι που έχει λεχθεί σοφά, ότι ο βαθμός πολιτισμού μιας χώρας βρίσκεται εκεί που φθάνει η μόρφωση των πολλών.

* Η κ. Ελλη Γιωτοπούλου – Σισιλιάνου είναι ομότιμη καθηγήτρια πανεπιστημίου, πρώην μέλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου (1965-1967).

kathimerini.gr | Η ζωντανή γλώσσα των αρχαίων.