Η περιοδολόγηση του Εμφυλίου Πολέμου (1943-1949)

του ΣΑΚΗ ΜΟΥΜΤΖΗ

 

Ενώ ακόμα διαρκούσε ο Εμφύλιος Πόλεμος, η πλευρά των μετέπειτα νικητών, παρουσίασε την δική της εκδοχή για τις περιόδους των εμφύλιων συγκρούσεων, που ήταν η θεωρία των «Τριών γύρων». Η άλλη πλευρά –αρκετά αργότερα- προσπάθησε να την αμφισβητήσει, τονίζοντας την πτυχή της Εθνικής Αντίστασης και της «Λευκής Τρομοκρατίας», για να αποδείξει ότι το ΚΚΕ ποτέ δεν είχε την πρόθεση κατάληψης της εξουσίας.

Πριν προχωρήσω στην ανάπτυξη του θέματος, κρίνω σκόπιμο να αναλύσω την έννοια της περιοδολόγησης, ώστε να γίνει έτσι κατανοητή η ιδεολογική της λειτουργία αλλά και η θέση της στη συγκρότηση των ερμηνευτικών σχημάτων.

Η περιοδολόγηση είναι η παρέμβαση του ιστορικού στη ροή του χρόνου. Με την άποψη που αυτός έχει διαμορφώσει, ομαδοποιεί τα γεγονότα με βάση τα κοινά χαρακτηριστικά που διακρίνει ότι έχουν. Ονοματοδοτώντας αυτή τη στοίβα των γεγονότων –η ονοματοδοσία δεν είναι ιδεολογικά ουδέτερη- προσπαθεί να την ερμηνεύσει. Είναι μια αναπόφευκτη ερευνητική τακτική (Δερτιλής, «Από τη Δικτατορία στον Εμφύλιο, σελ. 439), που προσδιορίζεται από την θέση που έχει πάρει ο ιστορικός ή μερίδα της κοινότητας των ιστορικών, για το χαρακτήρα σειράς αλληλένδετων γεγονότων. Η περιοδολόγηση –είναι νομίζω αυτονόητο- δεν είναι γεγονός. Είναι ένα απαραίτητο εργαλείο σκέψης που η καλή του λειτουργία μας βοηθάει να καταλάβουμε τι έγινε, γιατί έγινε, και κυρίως γιατί έγινε έτσι και όχι αλλιώς, όπως θα μπορούσε εξίσου καλά να είχε γίνει. Ερμηνεία και περιοδολόγηση είναι έννοιες άρρηκτα δεμένες· χωρίς την περιοδολόγηση είναι αδύνατη η ερμηνεία και χωρίς την ερμηνεία είναι άσκοπη η περιοδολόγηση. Γι’ αυτό το λόγο και οι ενστάσεις που υπάρχουν μεταξύ των ιστορικών για τα όρια μιας ιστορικής περιόδου είναι στην ουσία και ενστάσεις για την ερμηνεία των γεγονότων.

Η περιοδολόγηση είναι ουσιαστικά μια μεθοδολογικού τύπου επέμβαση του ιστορικού- άρα εξ ορισμού «εκ των υστέρων»- στη διαδοχή των γεγονότων που ουδεμία σχέση έχει με το πώς τα έβλεπαν και τα αντιμετώπιζαν, σε πρώτο χρόνο, οι «σύγχρονοι» πρωταγωνιστές τους. Αυτοί σε κρίσιμες και ζωτικής σημασίας ιστορικές στιγμές μπορούσαν να ανιχνεύσουν μόνο την αρχή της περιόδου, με τη διαίσθησή τους να αντιληφθούν ότι κάτι καινούργιο ξεκινά. Όμως το πότε και πώς θα καταλήξει αυτή η νέα ιστορική διαδρομή, το αγνοούν.

Έτσι, ονοματοδοσίες περιόδων όπως «μεσοπόλεμος, «τρίτος γύρος», «επτάχρονη δικτατορία» κ.λ.π. αφορούν τη λειτουργία του ιστορικού, ο οποίος έχοντας πίσω του την πλήρη εξέλιξη των γεγονότων κάνει τις τομές- ορίζοντας την αρχή και το τέλος μια αλληλουχίας συμβάντων. Ο «σύγχρονος» άνθρωπος του 1928 ή του 1930, όριζε την περίοδο που ζούσε, ως περίοδο μετά τον Μεγάλο Πόλεμο, γιατί ήταν αδύνατον να προβλέψει την έλευση του άλλου και μεταλύτερου πολέμου, ώστε να αποδώσει στις ημέρς του την ονομασία του «μεσοπολέμου». Το ίδιο συνε΄βη και με όσους ασπάζονται τη θεωρία των «τριών γύρων», δηλαδή την απόπειρα του ΚΚΕ να καταλάβει την εξουσία σε τρεις χρονικές στιγμές (1943, 1944, 1947-1949). Το 1945 ή το 1946, οι άνθρωποι, επειδή δε γνώριζαν, όπως ήταν φυσικό, ότι επέρχονταν νέα φάση εμφύλιας σύρραξης, χαρακτήριζαν τις μέρες και τους μήνες που ζούσαν σαν «μεταδεκεμβριανή εποχή» ή εποχή μετά τη Βάρκιζα. Η θεωρία των «τριών γύρων» είναι η ομαδοποίηση –εκ των υστέρων- πρακτικών του ΚΚΕ που είχαν- κατά τους υποστηρικτές αυτής της θεωρίας- ως κοινό στόχο την κατάληψη της εξουσίας δια των όπλων.

Συνοψίζοντας, η περιοδολόγηση δεν σημαίνει ότι οι χρονικές τομές που θέτει ο ιστορικός ερευνητής ανταποκρίνονται και στην αντίληψη που είχαν οι άνθρωποι, σε Ενεστώτα χρόνο, για τη ροή των γεγονότων. Η «τομή» στην ιστορική διαδικασία, είναι μια συγκεκριμένη ημέρα, κατά τη διάρκεια της οποίας συμβαίνουν γεγονότα που αλλάζουν δραματικά τη ζωή των ανθρώπων μιας περιοχής (μικρής ή μεγάλης) ή και του κόσμου όλου (7 Νοεμβρίου 1917, 28 Οκτωβρίου 1940, 21 Απριλίου 1967, 11 Σεπτεμβρίου 2001 κ.λ.π.). Αυτή η δραματική μέρα που στην ιστορία των λαών χαρακτηρίζεται κυρίως από τη βία ή την εξάλειψή της, αποτελεί την έναρξη ή τη λήξη μιας περιόδου. Η ιστορική τομή, διακόπτει μια συνέχεια και δημιουργεί μια κατάσταση όπου η επιστροφή στο status quo ante είναι αδύνατη.

Επειδή η ιστοριογραφία είναι μια αναδρομική διαδικασία, βασίζεται ipso facto στην ύστερη γνώση.

Η ένσταση βρίσκεται πάντα στην κατάχρησή της, γιατί σχεδόν πάντα μας οδηγεί να αποδώσουμε στους πρωταγωνιστές προθέσεις, τακτικές ή και στρατηγικές ακόμη, άκρως ορθολογικές, που ουδέποτε βέβαια είχαν. Αυτό το λάθος έχει ως άμεση συνέπεια να αποδίδουμε στην Ιστορία, επιλογές ανθρώπων με ορθή κρίση πάντα και με αποφάσεις και κινήσεις σκακιστών (κ. Καστοριάδης «Μπροστά στον Πόλεμο», σελ.25) να παρακάμπτουμε από την ανάλυση και ερμηνεία μας το απρόβλεπτο και το τυχαίο, το ανθρώπινο λάθος και την παρανόηση, Όσο πιο καλά γνωρίζουμε τους πρωταγωνιστές μιας περιόδου, τόσο πιο εύκολο είναι να την κατανοήσουμε και να την ερμηνεύσουμε. Άλλωστε ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά μιας ιστορικής περιόδου 10, 20 ή 30 ετών, είναι ότι αυτή τη διαμορφώνουν τα ίδια πρόσωπα που κυριαρχούν στην κεντρική σκηνή.

Η ευφυΐα και η τόλμη τους, η ανεπάρκεια και η διστακτικότητά τους, σε τελική ανάλυση τα ελαττώματα και τα προτερήματά τους, συν-προσδιορίζουν με άλλους παράγοντες την τελική κατάληξη. Έτσι οι πρωταγωνιστές αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι μιας ιστορικής περιόδου.

 

Μετά από την θεωρητική προσέγγιση της έννοιας της περιοδολόγησης, θα δούμε τις μεθοδολογικές επεμβάσεις των ιστορικών στη ροή του χρόνου των εμφύλιων συρράξεων της περιόδου 1943-1949.

Αρχικά να καταστήσω σαφές, ότι «ουδέτερες» επιλογές, δεν υπάρχουν. Έτσι ακόμη και το εύρος του χρόνου που θα προσπαθήσω να περιοδολογήσω, υποκρύπτει την άποψή μου ότι από το 1943 υπήρχαν εμφύλιες διαμάχες στην Ελλάδα. Όπως είναι γνωστό, ένα σημαντικό μέρος των ιστορικών, θεωρεί ότι την περίοδο 1943-1944, διεξήγετο μόνον αντιστασιακός αγώνας κατά των Δυνάμεων Κατοχής και των συνεργατών τους. Κατά το ερμηνευτικό σχήμα που υιοθετούν οι ιστοριογράφοι που εκφράζουν την Αριστερά, οι όποιες εμφύλιες συγκρούσεις απορροφώνταν πλήρως από τον αντιστασιακό χαρακτήρα του αγώνα, στο βαθμό που –κατά την άποψή τους- τα Τάγματα Ασφαλείας ήταν βραχίονας των Γερμανικών στρατευμάτων. Συνεπώς το κυρίαρχο ερμηνευτικό σχήμα της Αριστεράς θεωρεί ότι ο Εμφύλιος Πόλεμος αρχίζει από το 1946.

Η άλλη πλευρά, οι ιστορικοί των νικητών, από πολύ νωρίς κατέθεσε την άποψή της. Με τη θεωρία των «τριών γύρων», μια θεωρία που ηγεμόνευσε για 30 περίπου χρόνια και άρχισε να αποσυντίθεται μετά την Μεταπολίτευση.

Η θεωρία των «τριών γύρων» υποστηρίζει ότι το ΚΚΕ τρεις φορές προσπάθησε ενόπλως να καταλάβει την εξουσία. Γίνεται νομίζω εύκολα αντιληπτό, ότι η θεωρία πάσχει.

Το 1943, οι εμφύλιες διαμάχες στη Δ. Μακεδονία, στην Πελοπόννησο, στην Α. Μακεδονία, ήταν τοπικές, αιματηρές συγκρούσεις που στις περισσότερες περιπτώσεις αφορούσαν τον έλεγχο συγκεκριμένων περιοχών της υπαίθρου. Τον ίδιο χαρακτήρα βέβαια είχε και η τετράμηνη σύγκρουση ΕΛΑΣ-ΕΔΕΣ, καθώς και η αιματηρή διάλυση ης ΕΚΚΑ- 5/42 Συντάγματος (κάτι που  αιδημόνως αποσιωπάται, είναι ότι εκτός από τον Ψαρρό, δολοφονήθηκαν από τον Ε.Λ.Α.Σ. και 150 περίπου αξιωματικοί και οπλίτες που είχαν συλληφθεί αιχμάλωτοι). Όμως όλο αυτό το χρονικό διάστημα υπήρχαν δύο ισχυρά κέντρα εξουσίας, που εκ των πραγμάτων δεν μπορούσε να θίξει η δράση του Ε.Λ.Α.Σ.: Η Κυβέρνηση των Αθηνών, που αντλούσε την ισχύ της από τις Δυνάμεις Κατοχής και ασκούσε εξουσία σε όλες σχεδόν τις μεγάλες πόλεις και η κυβέρνηση της Μ. Ανατολής που αντλούσε την ισχύ της από τους συμμάχους. Όταν το παροικιακό Ε.Α.Μ. μαζί με τις κομμουνιστικές οργανώσεις του στρατεύματος προσπάθησαν να ανατρέψουν την εξόριστη κυβέρνηση, έγινε αντιληπτό ότι η ουσιαστική δύναμη βρισκόταν στην κυβερνητική πλευρά. γι’ αυτό και η ανταρσία κατεστάλη.

Η μοναδική φορά που το ΚΚΕ, με την πρακτική του έθεσε θέμα εξουσίας, ήταν στα Δεκεμβριανά. Όλη η Ελλάδα ΕΑΜοκρατείτο και εάν οι συγκρούσεις της Αθήνας απέβαιναν υπέρ του Ε.Λ.Α.Σ., το ΚΚΕ θα ήταν ο απόλυτος ρυθμιστής των εξελίξεων. Ο κυρίαρχος του παιχνιδιού. Το Δημοψήφισμα, οι εκλογές και η συγκρότηση του Εθνικού Στρατού θα γινόταν υπό τους όρους του. Με άλλα λόγια, η στρατηγική της ηγεσίας του ΚΚΕ, ήταν ο συντονισμός των βημάτων της Ελλάδας, με τα βήματα των χωρών που απελευθέρωσε ο Κόκκινος Στρατός.

Ο αποκαλούμενος «Τρίτος Γύρος», δεν έθετε θέμα εξουσίας. Στην καλύτερη περίπτωση για το ΚΚΕ (σχέδιο Λίμνες Γ’ Ολομέλεια, Σεπτέμβριος 1947) θα υπήρχε κατοχή της Β. Ελλάδας, που θα επέφερε είτε εδαφικό διαχωρισμό, είτε συμβιβασμό με ευνοϊκούς όρους για το ΚΚΕ. Θέμα όμως ολοκληρωτικής κατάληψης της χώρας ουδέποτε έθεσε το ΚΚΕ. Άλλωστε, και οι στρατιωτικοί συσχετισμοί δυνάμεων, που αντικειμενικά υπήρχαν, απαγόρευαν τέτοιους σχεδιασμούς. Συνεπώς, η θεωρία «των Τρίτων Γύρων», εκ των πραγμάτων, πάσχει. Κατά τη γνώμη μου, η περίοδος που αρχίζει με τις εμφύλιες συγκρούσεις στην Δ. Μακεδονία και κορυφώνεται με τη μάχη της Αθήνας το Δεκέμβριο του 1944, είναι μια περίοδος με ομοειδή χαρακτηριστικά (διεθνή, περιφερειακά, τοπικά).

Αυτή η περίοδος κατά την οποία ο ΕΛΑΣ με αιματηρές εμφύλιες συγκρούσεις σταδιακά είχε υπό τον έλεγχό του όλη την χώρα, εκτός της πόλης των Αθηνών, είναι μια ενιαία περίοδος, που έχει για λογική κατάληξη την απόπειρα κατάληψης και του τελευταίου χώρου που βρίσκεται εκτός της ΕΑΜικής εξουσίας. Η αποτυχία σηματοδοτεί μιαν άλλη περίοδο, που κύριο χαρακτηριστικό της είναι η ανασυγκρότηση των αστικών πολιτικών δυνάμεων και οι προσπάθειες για ομαλοποίηση της πολιτικής ζωής.  Την περίοδο αυτή αναδύεται από τη βάση της ελληνική κοινωνίας ο «βιωμένος αντικομμουνισμός», που στην ύπαιθρο χώρα παίρνει τη μορφή της πολιτικής βεντέτας. Θα μπορούσα να χαρακτηρίσω την περίοδο μετά τη Βάρκιζα ως περίοδο «μη πολέμου». Ουσιαστικά η περίοδος αυτή τερματίζεται το δίμηνο Οκτώβριος-Νοέμβριος 1946, όταν συγκροτείται ο Δ.Σ.Ε. και όταν αρχίζει να ρέει αφειδώς η βοήθεια προς αυτόν από τη Γιουγκοσλαβία. ¨Είναι προφανές ότι ο γενικευμένος Εμφύλιος αποτελεί μια τρίτη διακριτή περίοδο. Κύριο χαρακτηριστικό της, η προσπάθεια του Ζαχαριάδη να εντάξει και να διαπλέξει το ελληνικό πρόβλημα στο νεοδιαμορφούμενο κλίμα της όξυνσης των σχέσεων των πρώην συμμάχων. Ο γενικευμένος Εμφύλιος (1947-1949) με την εκατέρωθεν διεθνές επεμβάσεις ελάχιστη σχέση είχε με τις ανάγκες και τις απαιτήσεις της Ελληνικής κοινωνίας.

Η παραπάνω περιοδολόγηση έγινε με βάση τα ομοειδή χαρακτηριστικά που κρίνω ότι διαθέτει η κάθε μια περίοδος, την πολλαπλότητα των συλλογικών υποκειμένων (δεν παρακολουθώ μόνο τη δράση του ΚΚΕ) και τη συνάρθρωση των διεθνών και περιφερειακών (Βαλκανικών) εξελίξεων στην εσωτερική κατάσταση.

Κατά τη γνώμη μου, η μονομερής μελέτη δράσεων, η απλουστευτική ομαδοποίηση υποκειμένων (Γερμανοί + Τάγματα Ασφαλείας) και η αναγωγή του γενικευμένου Εμφύλιου Πολέμου σε κοινωνικά αίτια, οδηγεί σε ερμηνευτικά αδιέξοδα και σε ερμηνευτικές στρατηγικές πλήρως ιδεολογικοποιημένες.

Ο Σάκης Μουμτζής είναι συγγραφέας του βιβλίου «Κόκκινη Βία 1943-1946», Εκδόσεις Επίκεντρο, 2013.

 

Advertisement