Απελευθέρωση-Συγκέντρωση-στην-πλατεία-Αριστορέλους-1944

Του Σάκη Μουμτζή

Στις 30 Οκτωβρίου 1944, όλη η πόλη της Θεσσαλονίκης βρισκόταν υπό τον πλήρη έλεγχο του Ε.Λ.Α.Σ. Την 1η Σεπτεμβρίου 1944, οι εκπρόσωποι της Ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας ( ΟΜΜ) του Ε.Λ.Α.Σ.είχαν συνάψει συμφωνία με τη στρατιωτική διοίκηση των γερμανών, στο Λειβάδι Χαλκιδικής,για την ασφαλή αποχώρηση τους και την παράδοση της πόλης στον εφεδρικό Ε.Λ.Α.Σ.  Οι γερμανοί την εγκατέλειπαν και ο λαός πανηγύριζε και γλεντούσε την ελευθερία του. Μαζί με τους γερμανούς έφυγαν και αρκετοί έλληνες συνεργάτες τους, φοβούμενοι τα αντίποινα. Από τις 28/10/ τμήματα της Χ και ΧΙ Μεραρχίας του Ε.Λ.Α.Σ.άρχισαν να εισέρχονται στην πόλη της Θεσσαλονίκης, ενώ την προηγουμένη ο Μ.Βαφειάδης εγκατέστησε στην Ανω Πόλη τη διοίκηση της ΟΜΜ.  Ο εφεδρικός Ε.Λ.Α.Σ περίπου 1000 άτομα κατόρθωσε και κράτησε ανέπαφες όλες τις κοινωφελείς εγκαταστάσεις, εκτός από το λιμάνι στο οποίο προξένησαν οι γερμανοί σημαντικές ζημίες. Την 1η Νοεμβρίου οι δυνάμεις του Ε.Λ.Α.Σ παρήλασαν στην πόλη επιβεβαιώνοντας έτσι την κυριαρχία τους σε φίλους κι εχθρούς.1 Ας σημειωθεί πως η είσοδος του Ε.Λ.Α.Σ στη Θεσσαλονίκη έγινε κατά παράβαση της Συμφωνίας της Καζέρτας ( 26/9/1944), που υπογράφηκε μεταξύ του Ε.Δ.Ε.Σ., του Ε.Λ.Α.Σ, της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας και των βρετανών. Η Συμφωνία έθετε τις αντάρτικες δυνάμεις υπό τη διοίκηση του στρατηγού Σκόμπι και συγχρόνως τις απαγόρευε να εισέλθουν σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη.Το Γενικό Στρατηγείο του Ε.Λ.Α.Σ., πειθαρχώντας στην Συμφωνία, έδωσε εντολή στις ΟΜΜ να μη διαβούν τον Αξιό ποταμό.2 Ομως το Μακεδονικό Γραφείο του ΚΚΕ, που ήταν το ανώτατο καθοδηγητικό όργανο του κόμματος στη Μακεδονία,υπό την πίεση του γραμματέα της Κομματικής Οργάνωσης Θεσσαλονίκης του ΚΚΕ, Βασβανά,αποφάσισε την είσοδο των δυνάμεων του Ε.Λ.Α.Σ. στην πόλη.Γιαυτή την απόφαση τα δύο αυτά κομματικά όργανα δέχτηκαν την κριτική του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ.

Το ενδιαφέρον όμως βρίσκεται σε αυτά που προηγήθηκαν της απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης και προκαθόρισαν και αυτά που έγιναν.

Το Συμμαχικό Στρατηγείο είχε στείλει στη Θεσσαλονίκη τρείς έλληνες αξιωματικούς, τον Γιώργο Διαμαντόπουλο, που ήταν και ο επικεφαλής, τον Αστέριο Πολυζόπουλο και τον Δημήτριο Κίππη, για να ζητήσουν από τους γερμανούς την «άνευ όρων» παράδοση τους, ώστε να αποφευχθούν απώλειες σε ανθρώπινες ζωές και καταστροφές υποδομών.Οι γερμανοί απέρριψαν την πρόταση, το πρώτο δεκαήμερο του Οκτωβρίου,  θέτοντας όρους που δεν έγιναν δεκτοί από τον Συμμαχικό Στρατηγείο.3  Η κατάσταση στην πόλη της Θεσσαλονίκης και κυρίως στις συνοικίες, είχε ξεφύγει από κάθε έλεγχο, καθώς οι ληστοσυμμορίες του Δάγκουλα και του Βήχου τρομοκρατούσαν, σκότωναν κι έκλεβαν προκαλώντας την οργή και αυτών ακόμα των γερμανών που τον Σεπτέμβριο απαίτησαν τη διακοπή της δράσης τους. Ηταν τόσο ειδεχθής η συμπεριφορά τους, που ο Κισσά-Μπατζάκ ( Κυριάκος Παπαδόπουλος), σε σύσκεψη που έγινε στα μέσα Οκτωβρίου για την αποχώρηση των αντικομμουνιστικών ενόπλων ομάδων από τη Θεσσαλονίκη, αρνήθηκε να συναντηθεί μαζί τους.4 Αλλά και οι ένοπλοι βραχίονες του ΚΚΕ , αυτόνομες ομάδες που δρούσαν στις συνοικίες και στο κέντρο της πόλης, προέβαιναν από το καλοκαίρι του 1944 σε εκτελέσεις συνεργατών των γερμανών, αξιωματικών του Ελληνικού Στρατού που διακρίνονταν για την αντιβουλγαρική προπαγάνδα και μελών άλλων αντιστασιακών οργανώσεων.

Η κατάσταση αυτή, που προμήνυε λουτρό αίματος μετά την αποχώρηση των γερμανών, ανάγκασε τους κομμουνιστές και τους εκπροσώπους των αστικών κομμάτων και των διαφόρων οργανώσεων, να καθήσουν σ΄ένα τραπέζι για να βρεθεί συμβιβαστική λύση.Η αμοιβαία καχυποψία αλλά και η αίσθηση της υπεροχής που είχε το ΚΚΕ, οδήγησαν τη σύσκεψη, που έγινε στις 16/9/1944, σε αποτυχία.5 Τα δύο στρατόπεδα παίρνουν θέση μάχης.Το αστικό στρατόπεδο έχει τον Ελληνικό Εθνικό Στρατό ( ΕΕΣ), μία ετερόκλιτη δύναμη αντικομμουνιστών χωρικών, αξιωματικών του στρατού και συνεργατών των γερμανών, που συγκροτούν ένα σύνολο ικανό να αντισταθεί στον Ε.Λ.Α.Σ., και που στρατοπεδεύει σε διάφορα σημεία της πόλης.Ο Γενικός Διοικητής Μακεδονίας Αθανάσιος Χρυσοχόου, για να αποφευχθεί η αιματοχυσία διέταξε τους επικεφαλής του ΕΕΣ, να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη και να εγκατασταθούν στον Αγιο Αθανάσιο, ενώ παράλληλα καταβάλλονται προσπάθειες ώστε ο ΕΕΣ να χαρακτηριστεί τμήμα του Ε.Δ.Ε.Σ., δηλαδή συμμαχικός στρατός. Κάτι που συναντά την άρνηση τόσο του Ναπολέοντα Ζέρβα, όσο και του Γεωργίου Μπακατσέλου, πολιτικού εκπροσώπου του Ε.Δ.Ε.Σ. στη Θεσσαλονίκη.

Ολο αυτό το διάστημα το ΕΑΜ και ο Ε.Λ.Α.Σ., έχουν δημιουργήσει ελεύθερες περιοχές στις συνοικίες όπου και ασκούν τη δίοικηση σε όλες της τις μορφές και βρίσκονται σε διαρκή πόλεμο με τις τρομοκρατικές ομάδες του Βήχου και του Δάγκουλα. Η οργάνωση των ελασιτών είναι τόσο μεθοδικά συγκροτημένη, που έχουν μετατρέψει οικήματα σε χώρους κράτησης «συνεργατών των γερμανών», με τη διασταλτική ερμηνεία του όρου πού έδινε το ΚΚΕ. Μάλιστα κομματικοί δικηγόροι εκτελούσαν καθήκοντα δικαστών.6

Τα ξημερώματα της 22ης Οκτωβρίου 1944, ελασίτες επιτέθηκαν στο σπίτι του Γεωργίου Μπακατσέλου, στην οδό Μενελάου στην πλατεία Δικαστηρίων, όπου ήταν η πολιτική διοίκηση του Ε.Δ.Ε.Σ. Θεσσαλονίκης. Στο οίκημα βρισκόταν ένοπλοι εδεσίτες που έδωσαν σκληρή μάχη και κατά το βράδι, μπροστά στη συγκέντρωση υπέρτερων δυνάμεων αναγκάσθηκαν να παραδοθούν.7 Ο Γ.Μπακατσέλος κατά τη διάρκεια της μάχης τραυματίσθηκε. Κατά μία άλλη εκδοχή, οι εχθροπραξίες κατέπαυσαν με παρέμβαση του ίδιου του Σαράφη, καθόσον ο Ε.Δ.Ε.Σ. ήταν συμμαχικός στρατός και ο Γ. Μπακατσέλος εκπρόσωπος του.Ενώ διεξαγόταν η μάχη, ομάδες εδεσιτών προσέτρεξαν σε βοήθεια. Επεσαν όμως σε μπλόκα του Ε.Λ.Α.Σ. και δεν μπόρεσαν να φτάσουν στο σημείο της σύγκρουσης.Εφτά από αυτούς, νεαρά παιδιά, συνελήφθησαν.Οι τέσσερεις μπόρεσαν και διέφυγαν, οι τρείς, δεκαοχτάχρονοι μαθητές, εκτελέστηκαν.8

Στις 27/10/1944 και ενώ η κυριαρχία του Ε.Α.Μ- Ε.Λ.Α.Σ. είναι καθολική, ο Αθανάσιος Χρυσοχόου, με τη μεσολάβηση και την εγγύηση για τη ζωή του, του γιατρού Χαριτάντη-στελέχους του ΕΑΜ- παραδόθηκε στις Αρχές.9 Αμέσως ο επικεφαλής της Πολιτοφυλακής Γιώργος Κοντογιώργης, διέταξε την αυστηρή φρούρηση του για την ασφάλεια του ίδιου του κρατουμένου.Πράγματι,το ίδιο βράδι, ομάδες ελασιτών επιτέθηκαν στο Δημοτικό νοσοκομείο όπου εκρατείτο ο Χρυσοχόου, για να τον εκτελέσουν. Η φρουρά του ειδοποίησε την Πολιτοφυλακή και οι επιτιθέμενοι επέστρεψαν στη βάση τους.10  Ο Αθανάσιος Χρυσοχόου, μία αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, την άλλη μέρα μεταφέρθηκε στο στρατόπεδο του Π.Μελά, που είχε μετατραπεί σε χώρο κράτησης συνεργατών των γερμανών και «αντιφρονούντων» και στη συνέχεια πορεύθηκε προς την Αρδέα με άλλους 1200 ομήρους.11

Τα τελευταία σημεία που αντιστέκονται στις δυνάμεις του Ε.Λ.Α.Σ. είναι η Δίοικηση Χωροφυλακής Μακεδονίας, γωνία Βενιζέλου και Β.Ηρακλείου12 καθώς και ολόκληρη η δύναμη της χωροφυλακής που είχε καταλάβει το κτήριο της Χ.Α.Ν.Θ. Οι χωροφύλακες αγωνιούσαν  για την τύχη τους και κατόπιν διαπραγματεύσεων παραδόθηκαν. Από αυτούς οι εκατό συνελήφθησαν και οι υπόλοιποι αφέθηκαν ελεύθεροι.13

Ετσι, αρχίζει για τη Θεσσαλονίκη η περίοδος της Εαμοκρατίας.Κύρια χαρακτηριστικά της, η εύρυθμη λειτουργία των υπηρεσιών και των οργανισμών κοινής ωφέλειας, η τάξη μέσα στην πόλη και τις συνοικίες αλλά συγχρόνως οι συλλήψεις οικονομικών παραγόντων , πολιτικών αντιπάλων του ΚΚΕ και στρατιωτικών, που όλοι εγκλείονται στο Στρατόπεδο του Π.Μελά. Συνολικά 2500 άτομα.

Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, με τις φωτεινές, τις σκοτεινές και τις γκρίζες πτυχές της, σηματοδοτεί μία νέα ιστορική περίοδο για την πόλη. Λείπουν 55.000 συμπολίτες, οι Εβραίοι συγκάτοικοι, που για πέντε σχεδόν αιώνες έζησαν και δημιούργησαν αδιάλειπτα σε αυτόν το χώρο.Η απουσία τους θα ρίξει βαρειά τη σκιά της στην μεταπολεμική διαδρομή της πόλης. Θα  έχει στερήσει από αυτήν τον κοσμοπολιτισμό, τον δυναμισμό και την πολυχρωμία που της προσέδιδε η παρουσία τους και η οικονομική δραστηριότητα τους.

Η Θεσσαλονίκη μας, περίκλειστη από βορρά από εχθρικά καθεστώτα, τον «σλαβοκομμουνισμό», όπως συμπυκνωμένα αποκλήθηκε, ορφανή από την εβραϊκή κοινότητα, σμίκρυνε και κλείστηκε στον εαυτό της.Κάπως έτσι, η πόλη μας βίωσε τραυματικά τη σχέση της με την Αθήνα, αρκούμενη στο χαρακτηρισμό της «συμπρωτεύουσας».Η προπολεμική Θεσσαλονίκη έσβησε με την Απελευθέρωση.Και η μνήμη της χάνεται μαζί με τους ανθρώπους που έζησαν τότε.

ΣΑΚΗΣ ΜΟΥΜΤΖΗΣ.

Βιβλιογραφία.

1.Στεφανίδης Γιάννης, Η ερυθρά συμπρωτεύουσα, συλ.έργο Μακεδονία-Θράκη 1941-1944.σελ.361.

  1. το ίδιο σελ.358

3.Πολυζόπουλος Αστέριος,Ελληνες αξιωματικοί με στολή προτείνουν παράδοση άνευ όρων στους Γερμανούς.Eφημερίδα « Ελληνικός Βορράς», 9/3/1980.

4.Θεοχαρίδης Δημήτριος, Η Μακεδονία στις φλόγες ,σελ.135-136.

5.Στεφανίδης Γιάννης, ό.π. σελ.357.

6.Αναστασιάδης Στρατής, Από την αντίσταση στη διάψευση. Σελ.77-80.

7.Το ίδιο, σελ.82-83.

8.Θεοχαρίδης Δημήτρης, ό.π σελ.184.

9.Καλογριάς Βάιος, Η περίπτωση του συνταγματάρχη Αθανασίου Χρυσοχόου ,συλ.έργο, Ο «Εχθρός»εντός των τειχών, σελ.227.

10.Αναστασιάδης Στρατής, ό.π.σελ.87.

11.Καλογριάς Βάιος ό.π. σελ.228.

12.Αναστασιάδης Στρατής, ό.π. σελ. 81.

13.Στεφανίδης Γιάννης ό.π. σελ.360-361.

Δημοσιεύθηκε στη ΄΄ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ’’ την 1η Νοεμβρίου 2015.