dimotiko_tragoudiΓράφει η Α. 

Για το δημοτικό τραγούδι, πέρα από τις κλασσικές προσεγγίσεις (1-5) έχουν διατυπωθεί πολλές τολμηρές απόψεις. Μια υποστηρίζει ότι οι ρίζες του βρίσκονται στην παράδοση της αρχαίας λυρικής ποίησης (6) και μια άλλη ότι το δημοτικό τραγούδι έχει τελειώσει από το 1821 (7). Ωστόσο παρατηρούμε ότι το δημοτικό τραγούδι εξακολουθεί να υπάρχει στις μέρες μας, σε διάφορες μορφές. Η ανίχνευση και η επισήμανση αυτών των μορφών είναι το θέμα της παρούσας εργασίας.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η τελευταία αναλαμπή της παραδοσιακής παραγωγής δημοτικών τραγουδιών παρατηρείται στη δεκαετία του ’40, εξαιτίας των πυκνών και δραματικών ιστορικών γεγονότων εκείνης της περιόδου (Κατοχή, Εθνική Αντίσταση, Εμφύλιος). Τότε δημιουργούνται δημοτικά τραγούδια από αγνώστους δημιουργούς, αλλά και από επώνυμους καλλιτέχνες του δημοτικού τραγουδιού, τα οποία περιγράφουν είτε πρόσωπα και μάχες της εποχής (8), είτε καταστροφές από τον κατακτητή (9) είτε προσωπικά και οικογενειακά δράματα (10) 

Αλλά στην Ελλάδα έχουν αλλάξει πολλά από τη  δεκαετία του ’40. Το δημοτικό τραγούδι δεν έχει πλέον τη θέση και τη διάδοση που είχε τότε, όταν η ύπαιθρος διατηρούσε ακόμα πολλά στοιχεία του παραδοσιακού τρόπου ζωής, αλλά και οι πόλεις ήταν γεμάτες κόσμο που είχε μετακινηθεί σε αυτές λίγα χρόνια πριν από την επαρχία. Στη σύγχρονη εποχή το δημοτικό τραγούδι επιβιώνει, αλλά όχι ως οργανικό στοιχείο του τρόπου ζωής των ανθρώπων, αλλά ως μία ακόμα επιλογή (δυνατότητα) μουσικής έκφρασης ανάμεσα στις πολλές που είναι πλέον διαθέσιμες στον καθένα.

Μπορούμε να πούμε ότι το δημοτικό τραγούδι συναντάται σήμερα με τις ακόλουθες μορφές:

  • Αναπαραγωγή με προσήλωση κατά το δυνατόν στην παράδοση ή με αλλοίωση της παραδοσιακής μορφής
  • Νέο – δημοτικά ή «δημοτικοφανή» τραγούδια επώνυμων δημιουργών
  • Ως αφετηρία για δημιουργία νέων μουσικών προτάσεων.

Αναπαραγωγή

Δεν είναι πάντοτε εύκολο να διακρίνει κανείς τα όρια ανάμεσα στις δύο πρώτες κατηγορίες, ούτε είναι εύκολο να διατυπωθούν απλά κριτήρια αναγνώρισης. Ο ακροατής θα πρέπει να έχει ο ίδιος ακούσματα και κάποια μουσική καλλιέργεια για να μπορεί να κάνει το διαχωρισμό. Η χρήση αποκλειστικά παραδοσιακών μουσικών οργάνων μπορεί να είναι ένα κριτήριο, αν και όχι απόλυτο. Η αίσθηση που εκπέμπεται από την εκτέλεση και την ερμηνεία, ένα άλλο: τα «αλλοιωμένα» δημοτικά εντάσσονται συνήθως στη γενικότερη αισθητική του σύγχρονου εμπορικού τραγουδιού. Ο διαχωρισμός δεν είναι εύκολος έτσι κι αλλιώς, αλλά είναι ακόμα πιο δύσκολος για τον ακροατή που είναι εθισμένος στα «εμπορικά» ακούσματα της σύγχρονης ελληνικής μουσικής παραγωγής (11).

Δημοτικά τραγούδια  σε εκτελέσεις κάθε είδους και ποιότητας υπάρχουν σε αφθονία στο διαδίκτυο, ενώ πολλά επαρχιακά τηλεοπτικά δίκτυα και ραδιοφωνικοί σταθμοί τα εντάσσουν στο πρόγραμμά τους, ορισμένες φορές με αναπαραγωγή ολόκληρων πανηγυριών σε χωριά και κωμοπόλεις. Σημαντικό ρόλο στο σύγχρονο άκουσμα των δημοτικών τραγουδιών παίζουν τα μουσικά σχολεία, κυρίως όμως οι αμέτρητοι πολιτιστικοί σύλλογοι που διαθέτουν τμήματα παραδοσιακής μουσικής και χορών.

Σημαντικότατο ρόλο στην πρωτογενή καταγραφή, αλλά και στον τρόπο που αναπαράγεται σήμερα η παραδοσιακή λαϊκή μουσική και τα δημοτικά τραγούδια έχουν παίξει δάσκαλοι, μελετητές και καλλιτέχνες όπως ο Σίμων Καρράς, η Δόμνα Σαμίου (12) και άλλοι, οι οποίοι κυριολεκτικά αφιέρωσαν το δημιουργικό του έργο σ’ αυτή την υπόθεση.

Ένα στοιχείο που επηρεάζει σε μια κλίμακα από ανεπαίσθητα έως καθοριστικά το μουσικό ύφος στις σύγχρονες εκτελέσεις δημοτικών τραγουδιών είναι το γεγονός ότι οργανοπαίχτες και τραγουδιστές όταν «παίζουν» δημοτικά κουβαλάνε μέσα στο μουσικό τους κόσμο ένα πλήθος ακούσματα, από άλλα ήδη μουσικής. Το σημαντικότερο: είναι, χωρίς να το συνειδητοποιούν πάντοτε, φορείς μιας διαφορετικής κουλτούρας και μιας άλλης αισθητικής, σε σχέση με όσους έκαναν τις αυθεντικές εκτελέσεις.  Έτσι, όταν ακούμε μια σύγχρονη εκτέλεση ενός παραδοσιακού τσάμικου ή νησιώτικου, αυτό που φτάνει στ’ αυτιά μας είναι ένα αμάλγαμα του αρχειακού υλικού, αφαιρέσεων (στοιχείων της ζωής και της κοσμοαντίληψης που υπήρχαν παλιά και δεν υπάρχουν τώρα) και προσθέσεων, αντίστοιχα. Συνεπώς η αυθεντικότητα και ο χαρακτήρας μιας νέας εκτέλεσης θα πρέπει να αξιολογείται αφού συνυπολογιστεί και αυτό το δεδομένο.

Η αναπαραγωγή των δημοτικών τραγουδιών θα συνεχιστεί και στο ορατό μέλλον, με τους περιορισμούς που έχουν ήδη αναφερθεί, αφού, χωρίς να είναι πλέον «σήμα κατατεθέν» της λαϊκής κουλτούρας, τα δημοτικά είναι οργανικά ενταγμένα στον νέο-ελληνικό τρόπο ζωής και διατηρούν το δικό τους ρόλο. Ένα παράδειγμα, οι καθιερωμένες «επιστροφές» στα γενέθλια χωριά, τα καλοκαίρια, συνοδευόμενες πάντοτε από μια θρησκευτική πανήγυρη και ένα λαϊκό πανηγύρι, όπου τα δημοτικά τραγούδια και οι χοροί έχουν αυτονόητα την πρωτοκαθεδρία, λειτουργώντας και ως κοινοί κώδικες επαφής και συνομιλίας μεταξύ των γενεών.  Άλλο παράδειγμα τα ξεφαντώματα των Αποκριών, αν και εδώ υπάρχει ένα πολύ ενδιαφέρον πεδίο λαογραφικής και κοινωνιολογικής μελέτης, καθώς αλλού οι μουσικές που ακούγονται είναι κυρίως παραδοσιακές (Μακεδονία)  και αλλού κυριαρχούν οι Λατινοαμερικάνικοι ρυθμοί (Πάτρα).  Άλλοτε πάλι τα παραδοσιακά τραγούδια λειτουργούν μέσω της απόδοσης τιμής στους νεκρούς, όπως στο ποντιακό έθιμο τραγουδιών με συνοδεία λύρας στα μνήματα, τα Ψυχοσάββατα ή την Κυριακή του Θωμά (13 ).

Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζει η ένταξη μιας άλλοτε καθαρά παραδοσιακής και άλλοτε μικτής μορφής  (λαϊκής και λόγιας) στα λαϊκά θρησκευτικά δρώμενα, είτε έχουν πανελλαδικό χαρακτήρα (κάλαντα, τις παραμονές των μεγάλων εορτών) είτε περιορισμένο – τοπικό (πχ αναστενάρια). Στους γάμους άλλοτε ακούγονται κυρίως δημοτικά (στους ποντιακούς πληθυσμούς ή την Κρήτη) και άλλοτε ελάχιστα, ανάλογα με την περιοχή και τις ιδιαίτερες παραδόσεις των οικογενειών. Άλλες σημαντικές μορφές της δημοτικής – λαϊκής παράδοσης, όπως τα μοιρολόγια, τα νανουρίσματα, τα τραγούδια των χωραφιών και της καθημερινής οικιακής ρουτίνας ή τα τραγούδια της ξενιτιάς δείχνουν  σαφή υποχώρηση της χρήσης τους ή έχουν εξαλειφθεί εντελώς, καθώς δεν μπορούν να ενταχθούν με κάποιον τρόπο στα δεδομένα  του σύγχρονου τρόπου ζωής.

Νέο- δημοτικά

Ως νέο- δημοτικά ή «δημοτικοφανή» τραγούδια μπορεί να χαρακτηριστούν οι έντεχνες και φυσικά επώνυμες μελωδικές συνθέσεις οι οποίες απομιμούνται παραδοσιακά δημοτικά μοτίβα. Δεν πρόκειται για καινούριο αλλά για πολύ παλιό φαινόμενο: το πασίγνωστο τσάμικο «πουλάκι ξένο» είναι γραμμένο από τον Γιώργο Παπασιδέρη  πάνω σε στίχους του ποιητή Ιωάννη Βηλαρά, στο τέλος της δεκαετίας του 1930 (14)

Στη σύγχρονη ελληνική μουσική παραγωγή η δημιουργία «δημοτικοφανών» τραγουδιών έχει πάρει διαστάσεις, καθώς κυκλοφορούν, ακούγονται και πολλές φορές χορεύονται σε πανηγύρια και γλέντια τέτοια τραγούδια, από τη μιαν άκρη της Ελλάδας ως την άλλη, με πιθανή εξαίρεση την Ήπειρο. Το είδος είναι ιδιαίτερα διαδεδομένο στα νησιά του Αιγαίου (15)  και την Κρήτη (16), αλλά και στη Μακεδονία, στις περιοχές με ποντιακούς πληθυσμούς (17)  Η ποιότητα των τραγουδιών αυτού του είδους συνήθως είναι αντίστοιχη εκείνης του εμπορικού τραγουδιού, αλλά, ως εξαίρεση, έχουν γραφτεί θαυμάσια τραγούδια, πολλά από τα οποία θεωρούνται ήδη κλασσικά.

Ένα παράδειγμα αυτής της κατηγορίας αυτής είναι τα τραγούδια σε παραδοσιακούς ποντιακούς ρυθμούς, με στίχους του γιατρού Χρήστου Αντωνιάδη, στην ποντιακή διάλεκτο. Σημειώνει χαρακτηριστικά ο Αντωνιάδης: Με ενδιαφέρει και με απασχολεί αν ένα νέο παιδί μπορεί να ακούσει αυτό που κάνουμε με τον ποντιακό στίχο και την ποντιακή λύρα. Γι΄ αυτό και προσπαθώ οι στίχοι μου να περιγράφουν τον σημερινό τρόπο ζωής- χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν “πατάμε” πάνω στον παλιό τρόπο στίχου και μουσικής. Σεβόμενοι την παράδοσή μας θέλουμε να προσθέσουμε κάτι το νέο. Δημιουργούμε το παρόν και το μέλλον. Το κλασικό ποντιακό τραγούδι υπήρχε και θα υπάρχει, αλλά για να το αγκαλιάσουν οι νέες γενιές θα πρέπει να παρουσιαστεί πιο φρέσκο και σημερινό. Αυτός είναι ο σκοπός μας και αυτό είναι το… πείραμα που κάνουμε (18)

Νέες προτάσεις

Η πιο ενδιαφέρουσα σύγχρονη  παρουσία του δημοτικού τραγουδιού είναι όταν αυτό χρησιμεύει ως αφετηρία για δημιουργία νέων μουσικών προτάσεων. Σημειώνει, για μια τέτοια περίπτωση, ο Νίκος Ξυδάκης: Το βαθύτερο είναι η αναπάντεχα δημιουργική σχέση αυτών των νέων παιδιών με την παράδοση· πώς κατορθώνουν να την κάνουν δραστική και απολύτως σύγχρονη τέχνη, να την μπολιάζουν με τον ηλεκτρισμό, τα ήθη της ροκ συναυλίας και του κλαμπ, με τη σημερινή ευαισθησία (19)

Η συνάντηση του δημοτικού με τη jazz είναι πολύ παλιά υπόθεση (20) και έχει δώσει πολύ ενδιαφέροντα αποτελέσματα (21). Πρόσφατη είναι η δημιουργική ανάμειξη και της ποντιακής παραδοσιακής μουσικής με άλλα μουσικά ρεύματα (22)

Η πιο φιλόδοξη προσπάθεια ως τώρα έχει γίνει από τους Χαϊνηδες, στο έργο τους «Δρακοδόντι» (23) Πρόκειται ουσιαστικά για μια σύγχρονη όπερα, της οποίας το μουσικό μέρος βασίζεται στις παραδοσιακές μουσικές της Ανατολικής Μεσογείου και οι στίχοι στη μεγάλη παράδοση που ξεκινά από τον Ερωτόκριτο και φτάνει στους σύγχρονους λαϊκούς μουσικούς και ποιητές της Κρήτης.

Πρέπει να αναφερθεί η απόπειρα σύζευξης της ελληνικής παραδοσιακής μουσικής με το ροκ, που στην περίπτωση του Διονύση Σαββόπουλου άφησε τα αριστουργηματικά κομμάτια «Μπάλλος» και «Μαύρη Θάλασσα» ( 24, 25).  Πριν λίγα χρόνια ο Σαββόπουλος είχε μιαν ακόμα δημιουργική συνομιλία με την ελληνική και τη βαλκανική μουσική παράδοση (26). Αλλά έχουν γίνει κι άλλες προσμίξεις των παραδοσιακών ακουσμάτων στο λεγόμενο «έντεχνο» τραγούδι: Από τον Χριστόδουλο Χάλαρη, με τους Δροσουλίτες (27), τον Γιάννη Μαρκόπουλο με τη Θητεία (28), τον Μάνο Χατζιδάκι με τον Τσάμικο  (29) και πολλούς ακόμα έντεχνους συνθέτες, οι οποίοι ακολούθησαν το ένστικτό τους αλλά και το παράδειγμα του Νίκου Σκαλκώτα, που είχε εργαστεί, δεκαετίες πριν  με τη δημοτική παράδοση πάνω στις φόρμες τις κλασσικής μουσικής (30)

Αμέτρητες είναι οι χρήσεις δημοτικών μοτίβων στο μουσικό θέατρο (οπερέτα, επιθεώρηση κλπ)  και στον κινηματογράφο, αλλά η αναφορά σ’ αυτές ξεφεύγει από τα όρια της παρούσας εργασίας. Μπορούμε όμως να σημειώσουμε ότι μέσα από τις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικού και την αλληλεπίδρασή τους με τις μουσικές παραδόσεις των χωρών που τις φιλοξενούν, ορισμένες φορές τα δημοτικά τραγούδια επιστρέφουν στη Ελλάδα με απρόσμενη εξέλιξη, όπως συνέβη με το γνωστό τσάμικο Παπαλάμπραινα (31)

Αξίζει να αναφερθεί, τέλος, το σχετικά πρόσφατο φαινόμενο της «γνωριμίας» με τις μουσικές παραδόσεις άλλων χωρών.  Μέσω του διαδικτύου κυρίως, αλλά και με συναυλίες και παραστάσεις, δημιουργείται μια νέα διάσταση στην αντιμετώπιση της δημοτικής παράδοσης, με τη διαπίστωση, ειδικά στο χώρο των Βαλκανίων και της Ανατολικής Μεσογείου, ότι πολλά «δικά μας» μουσικά θέματα υπάρχουν στις μουσικές παραδόσεις και άλλων λαών, άλλοτε με διαφορετική και άλλοτε με παραπλήσια θεματολογία των στίχων. Αυτό παραπέμπει στην πλούσια και πυκνή Ιστορία της περιοχής, ένα μέρος  της οποίας είναι και οι συγγενικές, άλλοτε με στενούς και άλλοτε με χαλαρούς δεσμούς, μουσικές παραδόσεις των λαών και των εθνοτήτων της περιοχής, από την Ιταλία ως τη Μικρά Ασία και από τον Πόντο ως την Κρήτη.

Το δημοτικό τραγούδι επιβιώνει στη σύγχρονη εποχή με ποικίλες μορφές και ποιότητες, προσαρμοζόμενο και ακολουθώντας τον τρόπο ζωής και τις ανάγκες έκφρασης των ανθρώπων, ενώ ταυτόχρονα λειτουργεί ως πηγή έμπνευσης για νέες μουσικές δημιουργίες.

Παραπομπές – Σημειώσεις

  1. Νικόλαος Πολίτης, «Ανθολογία Δημοτικού Τραγουδιού». Στο διαδίκτυο: http://www.myriobiblos.gr/afieromata/dimotiko/texts.html
  1. Κ.Π. Καβάφης «Κριτική Εισαγωγή». Στο διαδίκτυο: http://www.myriobiblos.gr/afieromata/dimotiko/txt_kavafis.html
  1. Άγης Θέρος, «Τα Τραγούδια των Ελλήνων». Στο διαδίκτυο: http://www.myriobiblos.gr/afieromata/dimotiko/txt_aptherou.html
  1. Δημήτριος Σ. Λουκάτος, «Τα Πρώτα Τραγουδήματα του Εικοσιένα». (Κείμενα από τον Φλωριέλ). Στο διαδίκτυο: http://www.myriobiblos.gr/afieromata/dimotiko/txt_tragoudimata.html
  1. Γιάννης Αποστολάκης, «Το κλέφτικο τραγούδι. (Το πνεύμα και η τέχνη του)». Στο διαδίκτυο: http://www.myriobiblos.gr/afieromata/dimotiko/txt_apostolakis.html
  1. Ερατοσθένης Γ. Καψωμένος «H παράδοση της αρχαίας λυρικής ποίησης και το δημοτικό τραγούδι». «Διαβάζω», τεύχος 107, 5-12-1984. Στο διαδίκτυο: http://analogion.com/forum/showthread.php?t=12326
  1. Ηλίας Πετρόπουλος, «Ρεμπέτικα Τραγούδια», Εκδ. ΚΕΔΡΟΣ, 3η επανεκδ., 1989.
  1. «Ο Άρης κάνει πόλεμο». Δημιουργήθηκε στα 1942, μετά τη μάχη του Μικρού Χωριού Ευρυτανίας, μεταξύ ΕΛΑΣ και Ιταλών. Στο διαδίκτυο: https://www.youtube.com/watch?v=xuaIF3lD2gw
  1. «Στη μέση στα Καλάβρυτα», προσαρμογή παλαιότερου δημοτικού, με επίκαιρους στίχους:

Στη μέση στα Καλάβρυτα
Κοντά στην Αγια –Λαύρα
Οι Γερμανοί βάλαν φωτιά
Και κάψαν τα Καλάβρυτα.
Τα πολυβόλα στήσανε
Και όλους τους θερίσανε…

Στο διαδίκτυο: https://www.youtube.com/watch?v=j0XWfMvKJ9c

  1. «Κίνησε η Όλγα μας πρωί». Τραγούδι γραμμένο από τον Βάιο Μαλλιάρα για μια κοπέλα που σκοτώθηκε στη Ραψάνη Ολύμπου από αδέσποτη σφαίρα στα 1948, επί παραγγελία του πατέρα της. Στο διαδίκτυο: https://www.youtube.com/watch?v=zKdy_kCAwzQ
  2. Το ίδιο δημοτικό τραγούδι, σε δύο εντελώς διαφορετικές εκτελέσεις. Στο διαδίκτυο: https://www.youtube.com/watch?v=7NAa5MI2twc

Και

https://www.youtube.com/watch?v=ouOy6FnV1O0

  1. Δόμνα Σαμίου. Στο διαδίκτυο: http://www.domnasamiou.gr/?i=portal.el.domna-talks
  1. Ταφικά έθιμα της Κυριακής του Θωμά. Στο διαδίκτυο: http://www.pontos-news.gr/pontic-article/3301/tafika-ethima-tis-kyriakis-toy-thoma
  1. «Πουλάκι ξένο». Στο διαδίκτυο: https://www.youtube.com/watch?v=BhpJ7_J1mvI
  1. «Νεοδημοτικό» Αιγαίου. Στο διαδίκτυο: https://www.youtube.com/watch?v=vVYrJMEsgU8
  1. «Νεοδημοτικό» Κρήτης. Στο διαδίκτυο: https://www.youtube.com/watch?v=GH50HXhfSac
  1. «Νεοδημοτικό» ποντιακής παράδοσης. Στο διαδίκτυο: https://www.youtube.com/watch?v=Bd7SZzckEaA&list=PL42mXCkz1rpxLfiYMWWDC25i43JZ2O8rK
  1. Χρήστος Αντωνιάδης. Στο διαδίκτυο: http://www.iskoz.gr/index.php/eidiseis/nea-sillogou/deltia-typoy/2827-l-r-antoniadis
  1. Νίκος Ξυδάκης «Τζαμάροντας στην παράδοση». Στο διαδίκτυο: http://vlemma.wordpress.com/2013/10/20/jamarontas-stin-paradosi/
  1. Μίμης Πλέσσας «Καραγκούνα». Στο διαδίκτυο: https://www.youtube.com/watch?v=u6wgPVeFdLk
  1. Kostas Theodorou Quartet «Faces from the phases of the moon». Στο διαδίκτυο: https://www.youtube.com/watch?v=WK0q_We1doM

  2. Ματθαίος και Κωνσταντίνος Τσαχουρίδης,  «Ψυχή και σώμα». Στο διαδίκτυο: https://www.youtube.com/watch?v=hQ9YqTMw9m0

  1. Χαϊνηδες, «Το Δρακοδόντι». Στο διαδίκτυο:

https://www.youtube.com/watch?v=K4pdN-QM0UY

  1. Διονύσης Σαββόπουλος, «Μπάλλος». Στο διαδίκτυο: https://www.youtube.com/watch?v=47HDK0xTPpo
  1. Διονύσης Σαββόπουλος, «Μαύρη Θάλασσα». Στο διαδίκτυο: https://www.youtube.com/watch?v=AH0v09sqbYg
  1. Διονύσης Σαββόπουλος, «Σου μιλώ και κοκκινίζεις». Στο διαδίκτυο: https://www.youtube.com/watch?v=kMc3HdhuWJE
  1. Χριστόδουλος Χάλαρης, «Δροσουλίτες». Στο διαδίκτυο: https://www.youtube.com/watch?v=Ix34nYEGb3c
  1. Γιάννης Μαρκόπουλος, «Θητεία». Στο διαδίκτυο: https://www.youtube.com/watch?v=Hp7BxPB-OwI
  1. Μάνος Χατζιδάκις, «Τσάμικος». Στο διαδίκτυο: https://www.youtube.com/watch?v=8oUHeQkn_34
  1. Νίκος Σκαλκώτας, «Ηπειρώτικος». Στο διαδίκτυο: https://www.youtube.com/watch?v=q6SdpdTUM5w
  1. Papalambrena performed by the Festival Band. Στο διαδίκτυο: https://www.youtube.com/watch?v=M8l8J4TU9Z

*

Άνοιξη: πίνακας του Γιώργου Σταθόπουλου